“Bán lúa non” bảo hiểm xã hội và những khoảng trống an sinh

Cụm từ “bán lúa non” - vốn dùng để chỉ tình thế trước đây, vào cữ giáp hạt, do túng thiếu, nông dân phải đành lòng bán đi thửa ruộng khi lúa đang kỳ trổ bông với giá rẻ để sống qua những ngày ngặt nghèo - đã trở thành quen thuộc để chỉ những tình thế tương tự cho công nhân lao động ngày nay.

Còn nhớ, vào những năm 2005 - 2006, với chương trình cổ phần hóa, chúng ta đã gặp tình trạng éo le của người lao động (NLĐ) “bán lúa non” cổ phần của mình để trang trải cuộc sống. Cũng lúc đó, chúng ta đã chỉ ra nguyên nhân, đi tìm giải pháp và đã có những đơn vị mạnh dạn bảo lãnh cho NLĐ vay vốn ngân hàng để họ không phải “bán lúa non” cổ phần của mình. Những tình huống rối rắm như: NLĐ bán cổ phần “lúa non” bằng giấy tay, “bán thâm niên”, … nay lặp lại với tính chất tương tự khi NLĐ “bán lúa non” BHXH: cầm cố, thế chấp dưới hình thức uỷ quyền.

NLĐ ngồi chờ làm thủ tục rút BHXH một lần tại Bảo hiểm xã hội TP Thủ Đức vào ngày 7/12/2022. Ảnh: VnExpress.

Trong 5 năm qua, tính trung bình mỗi năm có khoảng 800.000 người rút BHXH một lần; và năm sau cao hơn năm trước đến khoảng 11,6%. Con số đó lại càng báo động hơn khi tỷ lệ tái tham gia rất thấp, chỉ ở mức 3,5 % số người rút. Và con số đó lại càng báo động hơn khi phần lớn người rút là lao động nữ ở độ tuổi dưới 35.

Làm gì để hạn chế NLĐ “bán lúa non” BHXH?

Giải pháp bên trong được xem là căn cơ và không nên quên rằng điều luật ưu việt và hoàn hảo nhất là tạo ra các điều kiện cho chủ thể lựa chọn. Luật đưa ra là để chủ thể tuân thủ nhưng không có nghĩa là tước đoạt quyền lựa chọn của họ. Thu hẹp điều kiện rút BHXH một lần hay giảm bớt quyền lợi khi rút chưa phải là cách tối ưu.

Còn nhớ, với hiện tượng “bán lúa non” cổ phần trước đây, khi có kiến nghị NLĐ không được chuyển nhượng cổ phần, trừ trường hợp họ nghỉ hưu hoặc chuyển khỏi doanh nghiệp thì lập tức bị phản ứng: dù đó là tinh thần giữ cho NLĐ nhưng vi phạm về quyền sở hữu, NLĐ được tự quyết định bán cổ phần của họ đang sở hữu.

Còn nhớ, năm 2015, khi Điều 60, Luật BHXH về việc hạn chế NLĐ được hưởng BHXH một lần bị phản ứng, ĐBQH Trương Trọng Nghĩa từng phát biểu tại nghị trường: “Người làm luật phải suy nghĩ vì sao dân biết nhận lương hưu sẽ có lợi hơn nhưng vẫn chọn hưởng một lần?”. Đó là một câu hỏi rất có ý nghĩa không chỉ cho việc làm luật mà còn cho việc xây dựng một thiết chế an sinh.

Ai cũng biết, thực chất, rút BHXH là rút của để dành, nhưng họ vẫn “bán”, vẫn cầm cố, vẫn rút. Khi bàn về tình trạng này, nguyên nhân NLĐ bị đẩy vào những tình thế cấp bách làm cho chúng ta quên đi những câu hỏi quan trọng: Có phải tất cả 800.000 người mỗi năm đều rút do tình thế cấp bách mà tuyệt nhiên không phải do tính toán của họ: rút thì có lợi hơn là tiếp tục đóng? Có phải tất cả 800.000 người mỗi năm đều rút sau khi đã tìm hiểu một cách kỹ càng về quyền lợi của mình giữa tiếp tục đóng hay rút? Có phải tất cả 800.000 người đó đều đã được cơ quan BHXH làm truyền thông để họ hiểu rõ những lựa chọn của mình?

Những câu hỏi đó không thể được trả lời một cách đại khái rằng do NLĐ rơi vào tình thế éo le, và xa hơn là dịch bệnh, mất việc, giảm giờ làm... Những câu hỏi đó cũng buộc hệ thống quản trị phải nhận thức lại về chính sách bảo hiểm hiện tại của chúng ta.

Vậy nên, những câu hỏi đó là thực tế sống động nhất để chúng ta bàn thảo về những giải pháp cấp bách, không những “giữ chân” những người đang đóng BHXH mà còn thu hút số 63% lao động còn lại đang ở trong khoảng trống an sinh.

Chỉ khi đó chúng ta mới có quyền hy vọng về một cấu trúc của BHXH hấp dẫn hơn khi mô hình hiện tại đang được thiết kế khá đơn sơ và thiếu linh hoạt: đóng bây giờ - hưởng mai sau, đóng ít hưởng ít - đóng nhiều hưởng nhiều.

Chỉ khi đó chúng ta mới có quyền hy vọng về một tương lai BHXH mà ở đó NLĐ được tối ưu hóa lợi ích ở mức cao nhất về số tiền đóng của mình. Vì BHXH là một quỹ tài chính công nhưng hoàn toàn có thể được vận hành theo hướng linh hoạt, đổi mới tư duy quản trị để tạo ra giá trị gia tăng nguồn lực.

Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể nghĩ đến việc hệ thống BHXH kết hợp một cách nhuần nhuyễn với một chính sách an sinh hay dạng thức bảo hiểm khác để thu hút NLĐ tìm đến khi họ có nhiều lựa chọn.

QUỐC THẮNG

Quán cà phê không tiếp trẻ em: Giá trị của tĩnh lặng Một quán cà phê ở Đà Nẵng đang gây “bão” trên mạng vì thông báo “ngưng nhận khách là trẻ em dưới 12 tuổi”. Sự ...

Lương tháng 13, thưởng Tết và những hy vọng World Cup sắp qua đi, tết Dương lịch cùng tết Nguyên đán sắp đến và những khó khăn của nhiều doanh nghiệp (DN), vất vả ...

Cây gậy golf và tấm “thẻ ngành” Chuyện ông Nguyễn Viết Dũng, Chủ tịch HĐQT Công ty Bất động sản Đất Quảng đang dậy sóng dư luận lẽ ra đã không thành ...